بارگاه مطهر جد پیامبر (ص) در شهر “قیدارنبی(ع)”!

یکی از پیامبران الهی،حضرت قیدار فرزند حضرت اسماعیل از پیامبران بنی اسرائیل است که بقعة آن حضرت در شهری به نام وی (قیدار) قرار دارد که امروزه به «خدابنده» معروف است. اشراق آنلاین:یکی از پیامبران الهی، حضرت قیدار فرزند حضرت اسماعیل از پیامبران بنی اسرائیل است. بقعة آن حضرت در شهری به نام وی (قیدار) قرار دارد که امروزه به «خدابنده» نامبردار است. این بقعه زیر نظر ادارة اوقاف و امور خیریه شهرستان خدابنده اداره می شود.

موقعیت مکانی: خدابنده یکی از شهرهای استان زنجان است که مشتمل بر بخشهای مرکزی، افشار و بزینهرود است. این شهرستان از شمال به شهر زنجان و سلطانیه، از شرق به شهرستان ابهر، از جنوب به همدان و از جنوب غربی و غرب به کردستان محدود است2. این شهرستان در گذشته به قیدار مشهور بوده و امروزه نیز در بین اهالی استان به همین نام شهره است. از نظر قدمت تاریخی از قدیمترین مناطق تاریخی استان بوده و آثاری مربوط به هزارة چهارم و پنجم قبل از میلاد در آن شناسایی گردیده است. مجموعة تاریخی قیدار نبی 4 که شامل بقعه، صحن و مسجد جامع خدابنده است، در جنوب غربی این شهرستان و در خیابان امام در دامنة ارتفاعاتی به همین نام قرار گرفته است. شجرة طیّبة قیدار نبی7 در تاریخ یعقوبی آمده است: «چون فرزندان «قحطان بن عامر» به یمن رفتند و آنجا را مالک شدند، فرزندان «جرهم بن عامر» به زمین تهامه آمدند و با اسماعیل بن ابراهیم همسایه گشتند. اسماعیل «حنقاء» دختر حارث بن مضاض جرهمی را به همسری اختیار کرد و آن زن برای وی دوازده پسر آورد: قیدار، نابت، ادبیل، مبشام، مسمع، دوما، مسا، حداد، تیما، یطور، نافس و قیدما. حضرت اسماعیل 130 ساله بود که وفات کرد و در حِجر دفن شد. پس از وفات ایشان، پسرش قیدار و بعد از او برادرش نابت بن اسماعیل، امر کعبه را عهده دار شدند. فرزندان اسماعیل در جستجوی آب و زمین پراکنده گشتند، برخی هم ماندن در حرم را بر خود لازم شمردند و گفتند: ما از حرم خدا رو بر نمیگردانیم»3. برخی گفته اند، قیدار یعنی سیاهپوست و پسر دوم اسماعیل است. او پدر مشهورترین قبایل عرب بود. بلاد و مملکت ایشان نیز قیدار خوانده شده است4. مرحوم علامه مجلسی در بحارالأنوار در ذکر اجداد پیامبر گرامی اسلام، به نقل از برخی کتاب‌ها نوشته است: «حضرت قیدار جدّ سیام پیامبر اکرم است»5. در کتاب منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه تألیف میرزا حبیب الله هاشمی خویی، شجره‌نامة حضرت بدین شرح ذکر شده است: «محمد بن عبدالله بن عبدالمطّلب، و اسمُه شیبة بن هاشم، واسمه عمرو بن المناف، واسمه المغیرة بن قصی، و اسمه زید بن کلاب بن مرّة بن کعب بن لؤی بن غالب بن فهر بن مالک بن النضر، و هو قریش بن کنانة بن جزیمة بن مدرکة بن إلیاس بن مفر بن نزار بن معد بن عدنان بن اود بن الیسع بن الهمیسع بن سلامان بن بنت بن حمل قیدار بن إسماعیل بن إبراهیم بن تارخ بن ناخور بن ساروع … بن آدم(7)»6. در تاریخ یعقوبی با تفاوتهایی به شرح ذیل ذکر شده است: «محمد بن عبدالله بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصیّ بن کِلاب بن مرّة بن کعب بن لؤی بن غالب بن فهر بن مالک بن نضر بن کنانة بن خزیمة بن مدرکة بن إلیاس بن مفر بن نزار بن معد بن عدنان بن اود بن االیسع بن همیسع بن یشجب بن أمین بن بنت بن قیدار بن إسماعیل بن إبراهیم بن تارخ بن ساروغ بن أرغو بن فالغ بن عابر بن شالخ…. بن آدم 7»7.

توصیف معماری بقعه: بنای بقعه در وضعیت کلی دارای پلان مربع مستطیل است که طول آن 5/14 متر، عرض آن 30/8 متر وارتفاع گنبد از سطح زمین 5/9 متر می باشد. این بنا ابتدا بر روی سه ردیف سنگ سبز تراشیده بنا گشته، سپس تار و پود بنا را آجرهای ختایی تشکیل داده است. این بنا از سه بخش تشکیل شده است: بخش نخست به عنوان فضای مقدماتیِ ورودی تعبیه شده، سپس دو فضای پشت سر هم به شکل دو چهار تاقی به هم چسبیده شکل گرفته است. چهار تاقی نخست به عنوان هشتی با پوششی گنبدی ساخته شده و سقف آن بر چهار جرز استوار گشته است. در حد فاصل دو جزر از سمت غرب، درِ ورودی بقعه قرار گرفته است. این قسمت به سبک چهار تاقی ساخته شده، با این تفاوت که دیوار به جرز باربر تبدیل شده است. تا ارتفاع یک متری، دورتا دور بنا، با کاشی پوشیده شده8 و سقف این فضا را عرقچین پوشش داده که بلا واسطه بر جرزهای جانبی فرو نشسته است. لازم به ذکر است که زیر این فضا، سردابهای جهت گذاشتن اجساد امانتی در نظر گرفته شده است. قبر قیدار (7) در چهار تاقی دوم قرار گرفته که شبستان اصلی آرامگاه است و بر فراز آن، گنبد دوپوششی استوار گشته است. گنبد این بنا در عین سادگی در نوع خود در این منطقه بینظیر و منحصر به فرد است و از نوع گنبدهای زنگولهای است. بنای بقعة قیدار نبی 7 گنبد و بنا از نمای بیرونی فاقد هر گونه تزیینات است، اما پوشش نخستین گنبد که سقف بقعه را تشکیل میدهد، از درون با گچبریهای بسیار زیبایی تزیین گردیده است. ضریح قیدار نبی7 در سال 691 هـ . ق به شکلی زیبا از چوب گردو ساخته شده که طول آن در حدود دو متر و عرض تقریبی آن 70/1 متر است و تزییناتی از قبیل طرح های هندسی و گل و بوته به روش حکاکی بر روی آن ایجاد کردهاند. در دوران صفویه به لحاظ حفاظت آن، ضریح دیگری بر آن نصب گردیده که با ترکیبی از گرهسازی و شمسه اجرا شده9 است، اما در سال 1385، ضریح فلزی، جایگزین ضریح چوبی دورة صفویه گردید. ضریح بقعة قیدار نبی 7 این بقعه را زائرسرای بزرگی محصور کرده که با طرح مستطیلی و به سبکی خاص ساخته شده و تقلیدی ناقص از سبک بناهای چهار ایوانی است. به استثنای ضلع شرقی صحن بنا که طاق نماست‌، در بقیة اضلاع حجره‌هایی به عنوان محل سکونت زائرین احداث شده است. حجره‌های ضلع غربی به جهت شیب تند زمین در دو طبقه ساخته شده که طبقة زیرین آن را برای مَرکَب زائران در نظر گرفته بودند10. زائرسرای بقعه این مجموعه دارای سه درِ ورودی از سمت شمال، جنوب و شرق است، اما ورودی اصلی این مجموعه در ضلع جنوبی تعبیه شده که با دو برج کنترل می شده و زنجیر عدالت جهت دادخواهی مردم از آن آویزان بوده است. امروزه یکی از برجها تخریب شده است. در ضلع شرقی و جنوب شرقی این بقعه، مسجد جامع قیدار در سال 1321 در دوران محمدعلی‌شاه قاجار، با نظارت جهان‌شاه‌خان افشار ـ که از عمّال حکومت و فئودال منطقه بوده ـ از محل اعتبارات موقوفة قیدار نبی7 ساخته شده است. آجرکاری شبستان مسجد به شیوة عالی طراحی شده است. مسجد دارای یک سردر و دو مناره به سبک بناهای دوران قاجاریه است. در ضلع غربی مسجد تعدادی حجره جهت تربیت طلاب علوم دینی تعبیه شده است11. البته امروزه تغییراتی در درب ورودی قدیمی داده شده و بخشهای دیگری به این مکان افزوده شده است.

مسجد جامع خدابنده تزیینات بقعه: عمدة تزیینات این بنا با استفاده از کاشیهای یکرنگ و گچبری اجرا شده است. تا ارتفاع یک متری، دورتا دور بنا با کاشیهای ششگوش به رنگ فیروزهای، بنفش، سیاه و سفید پوشیده شده است. سقف شبستان گنبددار با گچبریهای بسیار زیبایی تزئین گردیده است. ترکیب کلی تزئینات از موتیفی به نام شمسه با کاربندی منشعب شده وخطوط آن به نوبة خود تصاویررا محدود میسازد. گچبریها با نقشهای گل و بوته، لچک و ترنج، تصویر خیالی فرشتگان، درخت زندگی و پرندگان بسیار زیبا طراحی و اجرا شده است. کلیة تزیینات با دو رنگ آبی و طلایی جلوهگرند. در گوشوارههای جرز شرقی تزیینات اولیه بر اثر رطوبت حاصله از فیلپوشهای سقف فروریخته بوده که در دوران قاجاریه مرمت شدهاند. تزیینات بنا با توجه به سبک گچبریها و مفهوم تصاویر به دورة صفویه مربوط است12. کتیبه های بقعه: دربارة تاریخ احداث بنا دو کتیبة سنگی در جبهة جنوبی بقعه و هشتی دیده می شود. مضمون کتیبة ضلع جنوبی به شرح ذیل است: «بلغان خاتون أمرت بتجدید هذا المقام المبارک زید عظمتها فی الدنیا و الآخرة فی ربیع الآخر سنة تسع عشر و سبعمائة … مبارک محمد».

خط این کتیبه ثلث جلی و به سبک حکاکی رقم گردیده است. کتیبة دوم در ضلع جنوبی فضای نخست (هشتی) نصب شده و مضمونی بدین شرح دارد: «اخراجات، تعمیر روضة مقدس و گنبد منور حضرت قیدار نبی7، راسخ جلیل ابن مرحوم شیخ ابراهیمخان سلطانیهای سنة 751». با توجه به کتیبه های موجود میتوان گفت بنای موجود در سال 719 هجری قمری توسط بلغان خاتون زن غازان خان ایلخانی تجدید بنا گردیده و گنبد بنا در سال 751 هجری قمری بر فراز آن ساخته شده است. موقوفات بقعه: تعداد شش جلد جزوة قرآن مجید و قسمتی از آیات سورة مبارکة نحل است. ابعاد خط 15* 6 سانتیمتر و نوع خط ثلث خفی است که کل آیات با خط قرمز محاط شده است. جلد جزوات چرمی و جنس کاغذ پاپیروس است. نویسندة این قرآن که در سال 1030 هجری قمری نوشته شده، ناشناخته است و واقف آن مشهدی یوسف ساکن زنجان بوده است. از دیگر اموال می توان به تعدادی شمعدان روسی از دوران نیکلا و شمعدانی از دوران صفویه اشاره نمود.