آسیب شناسی شبکه های اجتماعی بر نوجوانان و جوانان و راهکارهای آن

نمی‌توان منکر جذابیت‌های ارتباط در فضای مجازی شد اما این نکته را نیز نباید از یاد برد که فضای مجازی، فضایی است که در عین داشتن فرصت‌ها و قابلیت‌ها، می‌تواند مخاطرات و تهدیدهای زیادی را نیز همراه داشته باشد که بویژه نوجوانان و جوانان جامعه مار تهدید می کند.

به گزارش اشراق24،نمی‌توان منکر جذابیت‌های ارتباط در فضای مجازی شد اما این نکته را نیز نباید از یاد برد که فضای مجازی، فضایی است که در عین داشتن فرصت‌ها و قابلیت‌ها، می‌تواند مخاطرات و تهدیدهای زیادی را نیز همراه داشته باشد. سیاست‌گذاران باید در درجه اول نیازهای جوانان را به‌خوبی‌شناسایی کنند و در درجه دوم این فضا را به‌درستی مدیریت کنند و به سمت تولید محتوای مناسب و سالم در قالب‌های جذاب و متناسب با ذائقه جوانان بروند. تا زمانی که به‌لحاظ فرهنگی، اقدامی عملی صورت نگرفته و برنامه‌ریزی مدونی برای اوقات فراغت جوانان وجود ندارد، نباید انتظار داشت که جوانان از تهدیدهای مربوط به استفاده از تکنولوژی‌های جدید مصون بمانند. در نتیجه در این بین سه امر ضروری می‌نماید: شناخت نیازهای جوانان، آگاه‌سازی آنان و تدبیر و برنامه‌ریزی صحیح برای اوقات فراغت آن‌ها.

شایسته است به این نکته‌ی بنیادین و اساسی اشاره شود که برای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و چه‌بسا تمامی آسیب‌های خانوادگی و اقتصادی و…، تمسک به ظرفیت‌های بالای اعتقادی دین مبین اسلام، بدون ورود نظرات شخصی و غیرکارشناسی افراد، مؤثرترین و کارسازترین روش است.

مقام معظم رهبری در دانشگاه امام حسین (ع) در این‌خصوص فرمودند: امروز جنگ نظامی مطرح نیست؛ امروز برای کشور ما جنگ نظامیِ سنّتی و متعارف، احتمال بسیار بسیار ضعیفی است لکن جهاد باقی است؛ جهاد یک چیز دیگر است. جهاد فقط به‌معنای قتال نیست، فقط به‌معنای جنگ نظامی نیست؛ جهاد یک معنای بسیار وسیع‌تری دارد. در بین جهادها، جهادی هست که خدای متعال در قرآن آن را «جهاد کبیر» نام نهاده است.

حریم خانواده، آماج دستبرد بیگانگان

امروزه و با توجه به سهل‌الوصول بودن امکانات تکنولوژیکی و توانایی بالای این ابزار در تصویربرداری و گرفتن عکس‌های حرفه‌ای‌تر، باعث ترغیب افراد در به‌کارگیری چنین وسایلی شده است. قطعاً با پیشرفت‌های صنعتی و تکنولوژیکی، فرهنگ استفاده و به‌کارگیری وسایل پیشرفته هم به همراه خود آن‌ها وارد زندگی انسان‌ها می‌شود. این در حالی است که عده‌ای نیز به تبع این پیشرفت‌ها، در صدد سوء استفاده و شکستن حریم خصوصی افراد دیگر برمی‌آیند. اولین نکته و خطر متوجه خانواده‌ها و والدینی است که در رابطه با استفاده از این پیشرفت‌ها کم‌اطلاع هستند.

نوجوانان و جوانان به تناسب شرایط زمانی‌ای که در آن به دنیا آمده‌اند، با جدیدترین تکنولوژی‌ها در ارتباط بوده و نحوه تعامل و استفاده از آن‌را به‌خوبی می‌دانند. با گسترش روزافزون تکنولوژی و ارائه انواع فناوری‌های جدید در زمینه رایانه و نیز گوشی‌های همراه، بسیاری از افراد از چگونگی روند ارائه این فناوری‌ها و نیز حتی ابزارها و برنامه‌های موجود روی گوشی کودکان و نوجوانان خود هیچ‌گونه آگاهی ندارند.

گاهی بسیاری از نوجوانان و جوانان از ناآگاهی والدین سوءاستفاده کرده و اوقات خود را بی‌خود و بی‌جهت در فضای سایبری که آلوده به انواع مفاسد و حتی مشکلات امنیتی است، می‌گذرانند.

اینجاست که نبود مشاوره‌ای درست از جانب والدین موجب آن می‌شود که نوجوانان از روی ناآگاهی و سادگی خود در فضاهایی هم‌چون شبکه‌های اجتماعی به‌راحتی به دوستان مجازی خود اعتماد کنند و ویدئوها یا تصاویر شخصی و حتی خانوادگی خود را با آن‌ها به اشتراک گذارند.

نوجوانان از این نکته غافلند که شخصیت دوستانشان در این فضا کاملاً مجازی است و بسیاری از این افراد شخصیت واقعی خود را بروز نمی‌دهند و از اعتماد دوستان خود سوء استفاده کرده و حریم شخصی دیگران را زیر پا می‌گذارند.

ما این مبحث تنها یک وجه از وجوه چندگانه‌ای است که باعث انتشار و «ریشیر» (بازنشر) ویدئوها و عکس‌های خصوصی افراد و خانواده‌ها می‌گردد. شکل دیگری که چند وقتی است معمول شده، انتشار فیلم مهمانی‌ها و مراسمات خصوصی افراد توسط خود آن‌ها آن‌هم به‌صورت آگاهانه است! عمده‌ترین دلیل برای اقدام افراد به چنین عمل زشت و بدون توجیهی، سرایت تفکرات سکولاریستی و لیبرالیستی توسط شبکه‌های ماهواره‌ای است؛ چراکه این شبکه‌ها با سوء استفاده از کم‌توجهی و ناآگاهی افراد درباره مباحث دینی، اخلاقی و اجتماعی، انجام ندادن این‌گونه کارها را ترجمانی از نگاه متحجرانه، دگم، امل‌مآبانه و حتی تعصبات جاهلی اعلام می‌کنند.

ایجاد موج بی‌غیرتی و بی‌عفتی در میان جوانان کشورها توسط شبکه‌ها و درگاه‌هایی صورت می‌گیرد که قصد استحاله و اضمحلال درونی باورها و فرهنگ آن افراد را دارند.

نکته دیگری که در این مسئله قابل بررسی است، ولنگاری و بی‌قیدی برخی از والدین نسبت به چگونگی تربیت و تعلیم و ارشاد فرزندانشان در حوزه‌های مختلف فرهنگی، دینی و اعتقادی است؛ چراکه اگر والدین به‌عنوان اولین مربیان بچه‌ها، ابتدایی‌ترین مسلمات اخلاقی و اعتقادی را برای آن‌ها تبیین و تشریح بکنند، با ورودشان به گستره اجتماع یا دستیابی به شبکه‌های اجتماعی مجازی دچار خودباختگی یا کمتربینی نسبت به باورها و داشته‌های‌شان نمی‌گردند.

در این میان تکلیف افراد بزرگ‌سالی که عقلاً و منطقاً چنین اقدامی انجام می‌دهند، روشن است، چراکه ناموس‌پرستی و غیرتمندی تنها به انسانِ ضاحک ناطق تعلق ندارد، بلکه در میان حیوانات نیز دفاع از حریم خانواده و افرادش یک امتیاز و شاخصه غریزی محسوب می‌گردد. اما با تمام این مباحث لازم و ضروری است به افراد (احتمالاً ناآگاه) حاضر در شبکه‌ها و فضاهای مجازی انذار و تذکر لازم داده شود تا از خطرات و وجوه مورد سوء استفاده در این‌زمینه آگاهی یابند.

خداوند متعال در قرآن کریم با آیه «فأعتبروا یا أولی ألابصار»، همه انسان‌های دارای بصیرت و بینایی را به عبرت‌آموزی از اتفاقاتی که برای دیگران شکل‌گرفته است، دعوت می‌کند تا خودشان گرفتار آن مصائب و مشکلات نشوند.

 اقدامات پیشگیرانه
در هر مسئله اجتماعی، پیشگیری بسیار مفید و مؤثرتر و کم هزینه‌تر از درمان است و همواره این موضوع دغدغه‌ی دانشمندان علوم اجتماعی و سیاست‌گذاران دستگاه‌های قضایی و نهاده‌های اجتماعی بوده است. برای پیشگیری از ارتکاب اعمال مجرمانه و بزهکاری در جامعه و خصوصاً نوجوانان یا جوانان، راه‌کارهای زیر به نظر می‌رسد:

1.  سازمان‌های آموزش و پرورش، بهزیستی، نیروی انتظامی، قوه قضائیه، سازمان زندان‌ها، شهرداری‌ها، شوراهای محلی و بومی، سازمان امور جوانان و دیگر سازمان‌های مربوط باید به‌منظور اجرای برنامه‌های عملی پیش‌گیرانه با هم به هماهنگی بیش‌ترو دقیق‌تر برسند.

2.  صدا و سیما، رسانه‌های محلی و جمعی و سراسری می‌بایست با آگاهی دادن به خانواده‌ها، برای نظارت و کنترل بیشتر آنان بر فرزندان و گوشزد کردن میزان مجازات جرائم در صورت ارتکاب جرم توسط آنان، مقدمات پیشگیری را از نهاد خانواده، فرهنگ‌سازی نمایند. چه‌بسا خانواده‌هایی که با دانستن این موارد، فرزندان خود را از انحرافات باز داشته و کنترل بیش‌تری اعمال نمایند.

3. نیروهای انتظامی در محل‌های جرم‌خیز با اتخاذ تدابیر امنیتی بیش‌تر و اقداماتی به‌منظور کمک به خانواده‌ها، به‌خصوص نوجوانان و جوانانی که در معرض آسیب قرار دارند، می‌تواند اثر قابل توجهی بر کاهش جرائم ایفا نماید.

4. یکی دیگر از موارد قابل ملاحظه، اطلاع‌رسانی شفاف رسانه‌های جمعی برای تشویق جوانان با اعلام تسهیلات و فرصت‌هایی که جامعه برای آنان قرار داده است، می‌تواند زمینه‌های ارتکاب تخلف را در جوانان به میزان قابل ذکری کم نماید.

5.  نیروی پر تلاش پلیس در صورت تجهیز به ادوات لازم برای مقابله جدّی با باندهای مخوف انواع گوناگون بزهکاری اجتماعی در جامعه از دیگر موارد مؤثر در حوزه کاهش آسیب‌های اجتماعی است.

6.  اقدامات امنیتی برای مراکز حساس تجاری، بانکی و….

 شناسایی مشکلات نوجوان و جوانان (راهکارها و انتظارات)

از آنجا که بیشترین آسیب‌های ارتکابی با زمینه‌های بحران‌ساز از سوی نوجوانان و یا جوانان ایجاد می‌شود، اهمیت ارایه‌ی راهکارهای احصاشده برای این عده، از ضروریات طرح مسئله است. علاوه بر اقدامات پیش‌گیرانه فوق‌الذکر، شناخت مشکلات نوجوانان و جوانان با رویکرد خواسته‌های این قشر، امری لازم و ضروری است.

در همین ارتباط نکاتی مورد طرح و بحث است که در ذیل به آن‌ها می‌پردازیم:

1.  نیازهای روحی، شخصیتی و روانی این دسته با تمرکز براثر و کیفیت ارضای این نیازها در شادابی و نشاط فرد از شاخصه‌های بسیار مؤثر این مسئله است. نرسیدن جوانان خصوصاً به خواسته‌های طبیعی (غیرجنسی) و ارضا نشدن این نیازها و یا ارضای ناقص آن‌ها، دارای اثرات مخربی در ادامه‌ی زندگی آنان بوده، موجب به انحراف کشیده شدن این عده می‌گردد.

2.  در مطالعه‌ی شخصیت‌های جوان و نوجوان بزه‌کار، چیزی که توجه را جلب می‌کند این‌که تعداد فراوانی از اینان دارای مشکلات بدنی و جسمی از قبیل کم‌توانی حرکتی، نقص‌های گفتاری، شنیداری و یا مواردی از این قبیل هستند که لزوم توجه به این نیازها از دیگر داده‌های حل این مسئله می‌باشد.

3.  در گروه نوجوان و جوان، کم‌تر فردی یافت می‌شود که با داشتن وضعیت تحصیلی مطلوب و موفق، خود را به‌سوی تخلفات قانونی بکشاند و یا اگر ندرتاً چنین شود، کاملاً تصادفی است. پس توجه به وضعیت آموزشی و تحصیلی این گروه، نوعی بازدارندگی نوجوانان و جوانان از انحراف خواهد بود.

4.  با تمرکز بر این اصل که در سن نوجوانی و جوانی، احساسات بر عقل و اندیشه غلبه دارد، لزوم توجه به مشکلات عاطفی اهمیت خود را نشان می‌دهد. مشکلاتی از قبیل خود کم‌بینی یا خود بزرگ‌بینی، زودرنجی‌های عاطفی، افسردگی، خیال‌بافی، خوش‌بینی یا بدبینی، ترس و اضطراب ناشی از بیماری‌های روحی، پرخاشگری یا ظلم‌پذیری و از این قبیل، مواردی است که دارای اهمیت اصلاح و توجه است.

5.  توجه به مشکلات اخلاقی و رفتاری ناشی از تمایلات زودهنگام و فرهنگ‌سازی نشده‌ی جنسی، مانند مکاتبه و تماس‌های چشمی یا تلفنی با دختران و به طور کلی جنس مخالف و یا معاشرت‌های غیراخلاقی با جنس مخالف و موافق، حضور در میهمانی‌های امروزی تحت عناوین متفاوت پارتی، استمناء، دیدن فیلم‌های سکسی و فرار ناشی از فشارهای مدیریت‌نشده‌ی خانه و مدرسه، استعمال مشروبات الکلی و مواد مخدر و روانگردان و… از دیگر نکات قابل توجه این موضوع است.

نقطه‌نظرهای برآوردن نیاز جوان و نوجوان

حال این پرسش مطرح است که برای برآوردن خواسته‌های این گروه، به چه چیزهایی باید توجه کرد. مطالعه‌ی مفصل این موضوع نشان می‌دهد که نیازهای نوجوانان و جوانان در 10 عنوان قابل احصاء و اعمال نظر کارشناسی است:

1.  نیاز به وجود هویت فردی و خانوادگی و اجتماعی.

2.  نیاز به آرامش و احترام.

3.  نیاز به خانواده و تعلق به آن.

4.  نیاز به محبت و عطوفت واقعی.

5.  نیاز به احساس امنیت روحی روانی و جسمی.

6.  نیاز به تشویق و تقدیر و البته رهبری و نصیحت.

7.  نیاز به مشخص بودن هدف و غایت خاص زندگی با روشنگری و آینده‌نگری.

8.  نیاز به اعتقاد و ایمان. (اندیشه‌های دینی، مذهبی، عقیدتی و فلسفی)

9.  نیاز به احساس استقلال با لحاظ محدودیت‌های عقلی و منطقی.

10.  نیاز به احساس بلوغ و توانایی و کمال در بین اطرافیان و شکوفایی.

وظایفی که خانواده در پیشگیری از آسیب‌ها بر عهده دارد

اولین نهادی که فرد در آن قرار می‌گیرد و بالطبع از آن اثر می‌پذیرد، خانواده است و این خانواده اثرات اساسی در فرهنگ‌سازی و پیشگیری از انحرافات فرزند دارد. در ذیل به وظایف خانواده، با محوریت جلوگیری از آسیب اشاره می‌شود.

نیازهایی که در بالا برای گروه نوجوان و جوان برشمرده شد، در موضوع «وظایف خانواده» مورد توجه و بحث است. ایجاد محیط و بستر مناسب و سازگار در خانواده؛ التزام و پایبند بودن عملی پدر و مادر و حتی دیگر منسوبین درجه یک فرد به آموزه‌های دینی با نگرش به ایجاد اعتقاد عمیق دینی فرزندان از کودکی؛ درک متقابل فرزندان و پدر و مادر از یکدیگر که موجب ایجاد بستری مناسب برای احساس آرامش و امنیت روحی روانی فرد می‌شود؛ برطرف کردن نیازهای مادی نوجوان و جوان به فراخور حال و یا ایجاد روحیه‌ی پذیرش موقعیت اقتصادی خانواده در اجتماع؛ ایجاد رابطه‌ی مبتنی بر دوستی و رفاقت با فرزند برای ایجاد ارتباط مؤثر فرزند و انتقال نیازها و احساسات خود به والدین؛ توجه به نیازهای روحی، روانی، شخصیتی و عاطفی کودکان و نوجوانان برای ایجاد فضای مطلوب و آرام در خانه و خانواده؛ پر کردن اوقات فراغت فرد با نگاه به توانایی‌ها و خواسته و مطلوبات طبیعی و منطقی کودک یا نوجوان و جوان؛ اشراف نامحسوس بر وضعیت فرزند و مراقبت در رفتار و اعمال فرزند با توجه به حرمت‌ها و حساسیت‌های او و نادیده نگرفتن آزادی‌های احساسی وی و لزوم شناخت افراد مورد ارتباط با فرزند؛ توجه به شناخت و یا کمک به انتخاب دوست با دادن اطلاعات لازم و آماده‌سازی روحی و فکری فرزندان بر خطر انتخاب دوست و رفیق نامناسب، از مهم‌ترین عناوین این مبحث است که توضیح هر یک از موارد آن نیاز به مجال و فرصت خاص خود است.

وظایف دیگر نهادها

غیر از خانواده، مدرسه و سایر نهاده‌های اجتماعی و حاکمیتی مانند آموزش و پرورش، صدا و سیما، نیروهای انتظامی و امنیتی، وزارت‌خانه‌هایی مانند ارشاد اسلامی، سازمان‌هایی همچون بهزیستی، یا حتی‌مجلس و قوه‌ی قضاییه، هرکدام در نوع خود وظایفی در این ارتباط دارند که در ادامه به برخی از آن‌ها می‌پردازیم.

برقراری ارتباط کارساز فی‌مابین والدین با مربیان و خودداری از واگذاری امور تربیتی بچه‌ها، تنها به مدرسه یا خانواده؛ راه‌اندازی اماکن مشاوره‌ی اثرگزار در محلات و مراکز آموزشی؛ جدی گرفتن موضوع فرار از تحصیل یا انتخاب تنبیه اخراج برای دانش‌آموزان و دانشجویان و اطلاع‌رسانی مناسب و به‌هنگام خانواده یا مدرسه؛ آموزش نیروهای مرتبط با انتظام اجتماع برای شناسایی مشکلات و نحوه‌ی برخورد با آن‌ها؛ در نظر گرفتن لزوم توجه به عفت عمومی و مجازات مفسدین در منظر عموم برای تنذیر دیگران؛ متعادل ساختن فضای آرام اجتماعی با تقویت معنوی و اصولی «امر به معروف و نهی از منکر» با تکیه بر حرمت‌های فردی و اجتماعی؛ ایجاد بسترهای مناسب امنیتی از قبیل امنیت آتیه‌ی شغلی، حرفه‌ای، اقتصادی و… با در نظر گرفتن اولویت شغل برای آحاد جامعه؛ ایجاد جاذبه و تقویت روحیه‌ی کار در شهرهای کوچک با رویکرد بازدارندگی از مشاغل گذری و کاذب که موجب هجوم به کلان‌شهرها شده است؛ برپایی و فعال نگه داشتن مراکزی برای ورزش، تفریح، مشاوره و آموزش مهارت‌های زندگی با توجه به اثر این کنش بر پرکردن اوقات فراغت؛ راه‌اندازی مراکز ارایه‌ی تسهیلات مالی و اعتباری ازدواج یا مسکن و البته اشتغال؛ تحت پوشش قرار دادن جوانان در قالب‌های حمایت بیمه‌ای و تأمین اجتماعی؛ آماده‌سازی زندانیان برای بازگشت سالم به جامعه و ایجاد زمینه‌های پذیرش آنان در بین مردم.